عفو و گذشت

عفو و گذشت یکى از صفات برجسته مومنین است و در قرآن و احادیث درباره آن آیات و روایات بسیارى آمده است که قسمتى از آن را بیان مى کنیم و سپس اثار نیک و موارد آن را متذکر شده و سرانجام یادآور مى شویم که چه کسانى بهتر است داراى این صفت باشند.

r آیات و روایات

«خُذِ الْعَفْوَ وَاْمُرْ بِالْعُرْفِ وَ اَعْرِضْ عَنِ الْجاهِلین»[1]

« با آنان مدارا کن و عذرشان را بپذیر و به نیکى ها دعوت کن و از جاهلان روى بگردان»

«الَّذِینَ یُنفِقُونَ فِی السَّرَّاء وَالضَّرَّاء وَالْکَاظِمِینَ الْغَیْظَ وَالْعَافِینَ عَنِ النَّاسِ وَاللّهُ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ [2]؛ کسانى که در فقر و بى نیازى انفاق مى کنند و خشم خویش را فرو مى برند و از خطاهاى مردم مى گذرند نیکوکارند و همانا خداوند نیکوکاران را دوست مى دارد.»

«کظم» بستن سر مشکى است که از اب پر شده باشد و کنایه از کسى است که از خشم و غضب پر شده باشد و از عکس العمل خوددارى نماید. و «غیظ» شدید و حالت برافروختگى و هیجان فوق العاده روحى است که با مشاهده ناملایمات براى انسان رخ مى دهد.

فَبِمَا رَحْمَةٍ  مِّنَا للّهِ  لِنتَ  لَهُمْ  وَ لَوْ  کُنتَ  فَظًّا غَلِیظَ  الْقَلْبِ  لا نفَضُّوا  مِنْ  حَوْلِکَ اعْفُ  عَنْهُمْ  وَ اسْتَغْفِرْ  لَهُمْ  و شَاوِرْهُمْ  فِی الأَمْرِ فَإِذَا عَزَمْتَ فَتَوَکَّلْ عَلَى اللّهِ إِنَّ اللّهَ یُحِبُّ الْمُتَوَکِّلِینَ [3] ؛در پرتو رحمت الهى با آنان مهربان شدى‏, که اگر خشن بودى (مردم) از اطرافت  پراکنده مى شدند, بنابراین آنان را عفو کن و براى آنها طلب آمرزش نما و در کارها با آنان مشورت کن و آنگاه که تصمیم گرفتى مصمم باش و بر خدا توکل کن همانا خداوند توکل کنندگان را دوست دارد.»

همچنین در روایات اسلامی در این زمینه احادیث فراوانی وارده شده است از جمله:

پیامبر اکرم (صلى الله علیه و آله) مى‌فرماید: «هان اى مردم! بهترین اخلاق مردم دنیا و آخرت را به شما مى دهم:‌گذشت از کسى که به تو ظلم کرده؟ بر قرار نمودن رابطه با کسى که از تو بریده, نیکى کردن در مقابل کسى که به تو بدى کرده و بخشیدن به کسى که تو را محروم ساخته.»[4]

و نیز امام صادق (علیه السلام) چنین فرموده‌اند: «سه سفت از صفات خوب دنیا و آخرت است

1- گذشت از کسى که بتو ستم کرده

2- پیوستن به آن کسى که از تو بریده.

3- خویشتن دارى, آنگاه که با نادان روبرو شوى.»[5]

امام صادق (علیه‌السلام)‌مى فرماید: سه صفت در هر کس باشد خداوند حورالعین به تزویج او در مى‌آورد:

1- خشم و غضب خویش را فرو نشاند.

2- در راه خدا و مقابل شمشیرها استقامت و بردبارى داشته باشد.

3- بر مال حرامى که به دستش افتاده طمع نکند.» [6]

r چرا در آیات و روایات این همه از عفو و گذشت تعریف شده است؟
جواب؛ چونکه غضب سر چشمه بسیارى از گناهان بزرگ است و حالت غضب خطرناکترین حالات انسانى است که اگر کنترل نشود عقل را از بین برده و شخص را به جنون و دیوانگى مى کشد و آنگاه بسیارى از خطاهاى هولناک را مرتکب شده که متوجه عواقب شوم آن از قبیل کفاره و جریمه و بالاخره عذاب الهى نمى‌شود:

امام صادق (علیه‌السلام) مى فرماید: «من کظم غیظا و لوشاء ان یمضیه امضاه ملاه الله قلبه یوم القیامة رضاه[7]؛ آن کس هک خشم خود را با اینکه قدرت بر اعمال آن دارد فرو ببرد خداوند در روز قیامت قلب او را پر از رضایت خویش مى کند.»

امیرمؤمنان (علیه السلام) مى فرمایند: ((العفو تاج المکارم؛ عفو و گذشت تاج فضایل اخلاقى است)).[8]

نیز در روایتی دیگر حضرت می فرمایند : « شَرُّالنُاس  مَنْ لا یَعْفُ عَنِ الزَّلَّهِ و لا یَسْتُرُ الْعَوْرَهِ؛ بدترین مردم کسى است که از لغزش ها نمى گذرد و عفو نمى کند، و عیوب مردم را نمى پوشاند».[9]

مولاى متقیان در کلمات قصارشان در نهج البلاغه مى فرماید: اذا قَدَرْتَ علی عَدُوِّکَ فَاجْعَلِ الْعَفْوَ عنه شُکْراً لِلْقُدْرَهِ علیه؛ هنگامى که بر دشمن خود پیروز شدى، عفو را شکرانه این پیروزى قرار ده.))[10]

r آثار عفو و گذشت
1ـ عفو و گذشت ، گاه دشمنان سرسخت را به دوستان صمیمى مبدل مى سازد.[11]

2ـ عفو و گذشت، سبب بقاى حکومت ها و دوام قدرت است. پیامبراکرم(صلی الله علیه و آله) مى‌فرمایند:« عفو المُلوک بقاء المُلک؛ عفو پادشاهان سبب بقا حکومت است. »[12] چراکه از دشمنى ها و مخالفت ها مى کاهد و بر دوستان و طرفداران مى افزاید.

3ـ سبب عزت و آبرو مى گردد. رسول گرامى اسلام (صلی الله علیه و آله) مى فرمایند: «علیکم بالعفو فَاِنَّ الْعَفْوَ لا یَزیدُ اِلّا عِزّاً ؛ بر شما باد به عفو و گذشت ، چرا که عفو چیزى جز عزت بر انسان نمى افزاید».[13]

4ـ عفو گذشت جلو تسلسل ناهنجارى ها، خشونت و جنایت و کینه توزى ها را مى گیرد و در واقع نقطه پایانى بر آن ها مى گذارد. در حدیثى از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) آمده است:

 

«تَعافوا تَسْقُطُ الضَّغائنُ بَیْنَکُمْ؛ یکدیگر را عفو کنید که دشمنى ها و کینه ها را از میان مى برد».[14]

5ـ سبب سلامت روح و آرامش جان و در نتیجه باعث طول عمر است. رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمودند: «مَنْ کَثُرَ عَفْوُهُ مُدَّ فی عُمْرِهِ؛ کسى که عفوش افزون گردد، عمرش طولانى مى شود)).[15]

البتّه علاوه بر آثار و برکات اجتماعى عفو و گذشت، نتایج معنوى و پاداش هاى اخروى آن، بیش از این هاست. همان گونه که مولا امیرالمومنین (علیه السلام) فرموده اند:« العفو مع القُدره جُنَّه مِنْ عَذابِ اللهِ سُبحانه؛ عفو و گذشت به هنگام قدرت سپرى است در برابر عذاب الهى)).[16]

r راه به دست آوردن فضیلت عفو
در درجه اول تفکر درباره پیامدهاى هرکدام از این دو صفت و سپس به ملکه رساندن فضیلت اخلاقى عفو و گذشت، و در درجه بعدى شناخت ریشه هاى انتقام جویى و در مان آن ها . چراکه با از میان رفتن علت ، معلول نیز از میان خواهد رفت، و کینه توزى و انتقام جاى خود را به دوستى و محبت وعفو و گذشت خواهد داد.

r حکایت
1- روش بزرگوارى
امام سجاد علیه السلام کنیزى داشت . روزى آب روى دست امام مى ریخت تا آن حضرت آماده نماز گردد. اتفاقا خسته شد و ظرف آب از دستش افتاد و بر سر امام آسیب رساند. حضرت سر بلند کرده و به سوى کنیز متوجه شد. کنیز گفت :

-«و الکاظمین الغیظ.»

حضرت فرمود: من خشم خود را فرو بردم .

کنیز گفت : «و العافین عن الناس»

امام علیه السلام فرمود: خداوند تو را عفو کند. (یعنى من از تو گذشت کردم).

کنیز گفت : «و الله یحب المحسنین».[17]

امام علیه السلام فرمود: برو که در راه خداوند، عزیز و بزرگ و آزادى .[18]

2- با دوستان ، مدارا!
 رسول خدا صلى الله علیه و آله در حالى که نشسته بودند، ناگهان لبخندى بر لبانشان نقش بست ، به طورى که دندان هایشان نمایان شد! از ایشان علت خنده را پرسیدند، فرمود:

- دو نفر از امت من مى آیند و در پیشگاه پروردگار قرار مى گیرند؛ یکى از آنان مى گوید:

خدایا! حق مرا از ایشان بگیر! خداوند متعال مى فرماید: حق برادرت را بده ! عرض مى کند:

خدایا! از اعمال نیک من چیزى نمانده متاعى دنیوى هم که ندارم . آنگاه صاحب حق مى گوید:

پروردگارا! حالا که چنین است از گناهان من بر او بار کن !

پس از آن اشک از چشمان پیامبر صلى الله علیه و آله سرازیر شد و فرمود:

آن روز، روزى است که مردم احتیاج دارند گناهانشان را کسى حمل کند. خداوند به آن کس که حقش را مى خواهد مى فرماید: چشمت را برگردان ، به سوى بهشت نگاه کن ، چه مى بینى ؟ آن وقت سرش را بلند مى کند، آنچه را که موجب شگفتى اوست - از نعمت هاى خوب - مى بیند، عرض مى کند:

پروردگارا! اینها براى کیست ؟

مى فرماید:

براى کسى است که بهایش را به من بدهد.

عرض مى کند:

چه کسى مى تواند بهایش را بپردازد؟

مى فرماید:

تو.

مى پرسد:

چگونه من مى توانم ؟

مى فرماید:

به گذشت تو از برادرت .

عرض مى کند: خدایا! از او گذشتم .

بعد از آن ، خداوند مى فرماید:

دست برادر دینى ات را بگیر و وارد بهشت شوید!

آن گاه رسول خدا صلى الله علیه و آله فرمود:

پرهیزکار باشید و مابین خودتان را اصلاح کنید![19]

3- اسماعیل سامانى
اسماعیل بن احمد سامانى در ماوراءالنهر حکومت میکرد. عمرو بن لیث صفارى تصمیم گرفت با او بجنگد، از ماوراءالنهرش براند و حوزه حکومت وى را در قلمرو فرمانروائى خود درآورد. لشکر نیرومندى در نیشابور مجهز ساخت و عازم بلخ گردید. اسماعیل بن احمد براى او پیامى فرستاد که هم اکنون تو بر منطقه بسیار وسیعى حکومت میکنى و در دست من جز محیط کوچک ماوراءالنهر نیست . از وى خواسته بود که به آنچه در دست دارد قانع باشد و مزاحم او نشود. ولى عمرو بن لیث به پیام اسماعیل اعتنا نکرد، همچنان راه پیمود، از جیحون گذشت ، منازل را طى کرد و به بلخ رسید. سرزمینى را براى عسکرگاه برگزید، خندق حفر نمود نقاط مرتفعى را براى دیده بانى مهیا کرد، و ظرف چندین روز تمام مقدمات فنى جنگ را آماده نمود. در خلال این مدت لشکریانش تدریجا از راه میرسیدند و هر گروهى در نقطه پیش بینى شده مستقر میشدند.[20]

جمعى از افسران و خواص اسماعیل بن احمد که آوازه جراءت و شهامت عمروبن لیث را شنیده بودند از مشاهده آن همه سرباز مسلح و مجهز، تکان خوردند با یکدیگر شور نمودند و گفتند اگر بخواهیم با عمرو سپاه نیرومندش پیکار کنیم یا باید همگى از زندگى چشم پوشیم و کشته شویم یا آنکه در گرما گرم نبرد، به دشمن پشت کنیم ، میدان جنگ را ترک گوئیم و به ذلت فرار، تن در دهیم و هیچ یک از این دو بر وفق عقل و مصلحت نیست . بهتر آنستکه از فرصت استفاده کنیم و پیش از شکست قطعى به وى تقرب جوئیم و امان بخواهیم چه او مردى است دانا و توانا و هرگز دامن خویشتن را بکشتن و بستن این و آن که عمل عاجزان و ابلهان است لکه دار نمیکند. یکى از حضار گفت این سخنى است عاقلانه و نصیحتى است مشفقانه و باید طبق آن تصمیم گرفت . قرار شد در شب معینى گرد هم آیند و به این نظریه جامه عمل بپوشاند. شب موعود فرا رسید، با هم نشستند و هر یک نامه جداگانه اى به عمرو نوشتند، مراتب وفادارى خود را نسبت به او اعلام نمودند، و از وى امان خواستند، نامه هاى افسران و خواص اسمعیل بعمرو رسید، آنها را خواند، از مضامینشان آگاه شد، و در خرجینى جاى داد. در آنرا بست و مهر نمود و درخواست امانشان را اجابت کرد.

جنگ آغاز شد و برخلاف تصور افسران ، موجبات غلبه اسمعیل بن احمد فراهم گردید. سپاهیان عمرو، در محاصره واقع شدند و خیلى زود شکست خوردند. عده اى کشته ، گروهى دستگیر، و جمعى گریختند. عمروبن لیث نیز فرار کرد ولى دستگیر شد. ساز و برگ نظامیان عمرو بغنیمت رفت ، اموال اختصاصى او و همچنین خرجین نامه هاى افسران بدست اسمعیل افتاد. از مشاهده خرجین و مهر عمرو بن لیث و یادداشتى که روى آن بود به مطلب پى برد و دانست محتواى خرجین نامه ها ایست که افسرانش به عمرو نوشته اند. خواست آن را بگشاید، نامه را بخواند و بداند نویسندگان آنها کیانند، ولى فکر صائب و عقل دور اندیشش او را از این کار بازداشت . با خود گفت اگر نامه ها را بخوانم و نویسندگانش را بشناسم بهمه آنها بدبین میشوم و آنان را نیز اگر بدانند رازشان فاش شده است از عهدشکنى و خیانتى که بمن کرده اند دچار خوف و هراس میشوند، ممکن است از ترس  جان خود پیشدستى کنند، بر من بشورند و قصد جانم نمایند یا آنکه بمخالفتم تصمیم بگیرند، نظم سپاه را مختل کنند، پیروزى را به شکست مبدل سازند، و مفاسد بزرگ و غیرقابل جبرانى ببار آورند.

خرجین را نگشود و تمام خواص و افسران خود را احضار نمود، خرجین بسته را که مهر عمرو بر آن بود به ایشان ارائه داد و گفت اینها نامه هائى است که جمعى از افسران و خواص من بعمرو نوشته اند، به وى تقرب جسته اند و از او امان خواسته اند. ده بار حج خانه خدا بذمه من باد اگر بدانم در این نامه ها چیست و نویسنده آنها کیست . در صورتیکه امان خواهى نویسندگان راست باشد آنها را عفو نمودم و اگر دروغ باشد از گفته خود استغفار میکنم ، و سپس دستور داد آتش افروختند و در حضور تمام افسران و خواص ، خرجین سربسته را با همه محتویاتش در آتش افکند و سوزاند و اثرى از نوشته ها باقى نگذارد

نویسندگان نامه از این کرامت نفس و گذشت اخلاقى بحیرت آمدند و از اینکه نوشته ها خاکستر شد و عیبشان براى همیشه مستور ماند آسوده خاطر گشتند، از عمل خود پشیمان شدند، مجذوب فرمانده بزرگوار خویش  گردیدند، و از روى صداقت و راستى تصمیم گرفتند نسبت به او همواره وفادار باشند.[21]

 

 

 

--------------------------------------------------------------------------------

[1]ـ سوره اعراف، 199.

[2]ـ آل عمران, آیه 134.

[3]ـ سوره آل عمران, آیه 159.

[4]- کافی: ج 2, ص 107.

[5]ـ کافی:‌ج 2, ص 107.

[6]- بحار: ج 71, ص 417.

[7]ـ تفسیر نور الثقلین: ج , ص 390.

[8]ـ  شرح غررالحکم، ج 1،ص 140, حدیث 520.

[9]ـ همان منبع، ج 4،ص 175,حدیث 5735.

[10]ـ نهج البلاغه، کلمات قصار، حدیث 11.

5_  رجوع شود به سوره فصلت ، 34

[12]ـ بحارالانوار،ج 74، ص 168.

[13]ـ اصول کافی، ج 2،ص 108.[13]

ـ کنز العمال، ج 3، ص 373، حدیث 7004.[14]

ـ میزان الحکمه، ج 3، حدیث: 13184.[15]

ـ غررالحکم، ج 1، ص 398، حدیث 1547.[16]

[17] - سوره آل عمران, آیه 23,‌ترجمه: «آنان خشم فرو نشاند, از بدی مردم درگذرند و خداوند دوستدار نیکوکاران است.» .

[18] - بحار: ج 46, ص 68.

[19] - بحارالانوار: ج 77, ص 182..

[20] - کامل, ابن اثیر: ج 7, ص 178.

[21] جوامع الحکایات: ص 56.