ادب

از قیمتى‏ترین سرمایه‏ها و میراثهاى حیات آدمى «ادب‏» است،حتى بالاتر از ثروت و سرمایه است (ادب مرد، به ز دولت اوست).

در برخوردها چیزى به زیبایى و جذابیت ادب نمى‏رسد. باید آن‏را آموخت، به کار بست تا روابطى سالم و احترام‏آمیز و پایدار میان‏افراد، حاکم شود. اما همین واژه متداول و مشهور، گاهى تعریفى‏ناشناخته و حد و مرزى مبهم دارد. از این‏رو مناسب است که بر مفهوم وجایگاه و شرایط آن، تاملى مجدد داشته باشیم و بدانیم که براستى «ادب‏چیست؟».

r ادب چیست؟

این صفت که سرمایه ارزشمند رفتارى انسان و رسالت پدر و مادرو مربى است‏بر چه پایه‏هایى استوار است؟ آیا یک خصلت درونى‏است؟ آیا رفتارى اجتماعى است‏یا حالتى روحى؟ رمز اینکه انسان ازافراد مؤدب، خوشش مى‏آید چیست؟

وقتى سخن از «ادب‏» به میان مى‏آید، نوعى رفتار خاص و سنجیده‏با افراد پیرامون (از کوچک و بزرگ و آشنا و بیگانه) در نظر مى‏آید. این‏رفتار که از تربیت‏شایسته نشات مى‏گیرد، به نحوه سخن گفتن، راه‏رفتن، معاشرت، نگاه، درخواست، سؤال، جواب و ... مربوط مى‏شود.

ادب، هنرى آموختنى است. مى‏توان گفت: «ادب، تربیت‏شایسته‏است‏»، خواه مربى، پدر و مادر باشد، یا استاد و مربى.

r روایات اسلامی و ادب

امام صادق(ع) فرمود: پدرم مرا به سه نکته ادب کرد ... فرمود: هرکس با رفیق بد همنشینى کند، سالم نمى‏ماند و هر کس که مراقب و مقیدبه گفتارش نباشد پشیمان مى‏گردد و هر کس به جاهاى بد، رفت و آمدکند، متهم مى‏شود[1].»

یکى از نکات مهم مربوط به معاشرت، آن است که آنچه را در باره ‏خود نمى‏پسندى، در باره دیگران هم روا ندانى و آنچه نسبت‏به‏خویش دوست مى‏دارى، براى دیگران هم بخواهى و آنچه را در کاردیگران زشت مى‏شمارى، براى خود نیز زشت‏بدانى. اگر از کارهاى‏ناپسند دیگران انتقاد مى‏کنى، همان کارها و صفات در تو نباشد. این‏نوعى «خود ادب کردن‏» است و کسى به این موهبت دست مى‏یابد که ازفرزانگى و هوشیارى و عقلانیتى تیز و بصیر برخوردار باشد.

به‏فرموده حضرت امیر(ع): «کفاک ادبا لنفسک اجتناب ما تکرهه من غیرک‏»؛ [2] .

در ادب کردن تو نسبت‏به خویشتن، همین تو را بس که آنچه را ازدیگرى ناپسند مى‏بینى از آن پرهیز کنى.

هر کس حد و مرز خود را بشناسد و از آن فراتر نرود، داراى ادب‏است. بى‏ادبى، نوعى ورود به منطقه ممنوعه و پایمال کردن حد و حریم‏در برخوردهاست.

این سخن بلند امیرمؤمنان (علیه‌السلام)  را هم در این زمینه بخوانیم که‏فرمودند:

«افضل الادب ان یقف الانسان على حده و لا یتعدى قدره‏»؛ [3] .

برترین ادب، آن است که انسان بر سر حد و مرز و اندازه خویش‏بایستد و از قدر خود فراتر نرود.»

ادب، به خودى خود یک ارزش اخلاقى و اجتماعى است وارزش‏آفرین، هم براى فرزندان، هم براى اولیا که تربیت‏کننده آنانند.ادب در هر که و هر کجا باشد، هاله‏اى از محبت و مجذوبیت را بر گردخود پدید مى‏آورد و انسان باادب را عزیز و دوست‏داشتنى مى‏کند.ادب، خودش یک سرمایه است و هر سرمایه‏اى بدون آن بى‏بهاست. مدالى است‏بر سینه صاحبش که چشمها و دلها را خیره و فریفته‏مى‏سازد.

r ادب آراستگی نسب

آراستگى هر چیزى به چیزى است. آن گونه که علم، با حلم آراسته مى‏گردد، و شجاعت، با گذشت و عفو زینت مى‏یابد، و ثروت، با انفاق و بخشش، ارزش پیدا مى‏کند، حسب و نسب هم با ادب، ارج مى‏یابد. شرافت نسب و اعتبارخانوادگى و آبرو و وجهه اجتماع، بدون داشتن ادب، آرایشى سطحى‏بر چهره‏اى زشت است. این سخن حضرت على(ع) است که:

«لا شرف مع سوء الادب‏»؛ [4] .

با بى‏ادبى، هیچ شرافتى نیست.

کسى که بى‏اصل و تبار و نسب و حسب باشد، اگر ادب داشته‏باشد، شرافت مى‏یابد. ادب، حتى نسب و تبار نامناسب را هم‏مى‏پوشاند. کلام امیرالمؤمنین(ع) چنین است:

«حسن الادب یستر قبیح النسب» [5] .

نشانه‏هاى ادب

هر یک از ادب و بى‏ادبى نشان‌هایى دارد. شناخت ادب هم جز باتوجه به نمودهاى بى‏ادبى میسر نمى‏گردد. این نمودها و نشانه‏ها وعلایم، هم در گفتار نمایان است، هم در رفتار و برخورد.

اگر عاقلانه زیستن و متانت در گفتار و وقار در رفتار، نشانه ادب‏است. بى‏خردى، گفتار زشت، بددهانى، تندخویى، زشت‏گویى، دشنام‏و توهین، سبکسرى و خیره‏سرى، لجاجت و عناد و ... هم بى‏ادبى‏است.

اگر کنترل دوستی‌ها و معاشرت‌ها ادب است، بى‏ادبى یعنى رفت وآمد با افراد ناباب و بى‏دقتى در گزینش دوستان و بى‏تعهدى درمجالستها و رفاقتها. آنکه زشت‏گفتار و بدزبان است، به تعبیر حضرت‏على(ع) از ادب بى‏بهره است: «لاادب لسیئ النطق.» [6].

کسى که در برخورد با افراد، حاضر نیست از آنان با عظمت وتکریم یاد کند و مدام به سخره کردن دیگران و غیبت آنان مشغول است،آن‌که یاوه دیگران را با یاوه و دشنامشان را با دشنامى زشت‏تر پاسخ‏مى‏دهد، آنکه در مجالس و محافل و صفها، رعایت‏حق دیگران و نظم‏و مقررات و سکوت و نوبت را نمى‏کند، آنکه حاضر نیست‏به حرف‏دیگران گوش دهد، کسى که در گفتگو و بحث، داد مى‏زند، گلو پاره‏مى‏کند و جانب انصاف و حق را مراعات نمى‏کند، آن‌که ... این‌ها همه‏نشانه‏هایى از فقدان ادب است.

از آن سو، مراعات آداب در خوردن، آشامیدن، لباس پوشیدن یا لخت‏بودن، خلال کردن، دهن‏دره، سرفه، عطسه و ... نشان ادب است.بى‏ادبى، بى‏اعتنایى به حقوق و شخصیت و حرمت انسانهاست. اگرکسى هنگام عطسه، آب دهان به سفره و صورت بیفکند، یا به طرزمشمئزکننده‏اى غذا بخورد، یا به جاى تقدیم دو دستى نامه و وسیله وابزار، آن را پرت کند یا حتى یک دستى بدهد، یا هنگام مطالعه شما، سرو صدا کند، یا هنگام خلوت، سرزده وارد اتاقتان شود، و اجازه ورودنگیرد، اینها نمونه‏هایى از مراعات نکردن ادب اجتماعى است.

جالب این است که اسلام براى همه این موارد، دستورالعمل دارد.«تربیت اسلامى‏» و اخلاق مکتبى، همه دستورها و «باید» و «نباید»هایش،«ادب‏آموزى‏» است.کسى که پاى‏بند تعالیم دین نباشد، از حوزه ادب به‏وادى بى‏ادبى پاى نهاده است.

r ادب از که آموزیم؟

رفتار نیک دیگران، بر انسان تأثیر مثبت مى‏گذارد. این امرى‏روشن و طبیعى است. ناپسندی‌هاى اخلاقى مردم نیز تاثیر سوءمى‏گذارد. این هم عادى است. هنر انسانهاى فرزانه و هوشمند آن است‏که از رفتارهاى ناپسند دیگران هم عبرت و درس مى‏آموزند.

هم نیکان الگوى نیکى‏اند، هم بدان سرمشق بدى براى غافلان. اماعاقلتر کسى است که از بدیها راه خوبیها را مى‏آموزد. این همان حکمت‏لقمانى است که از فرزانگى او سرچمشه مى‏گیرد. به قول سعدى:

«لقمان را گفتند: ادب از که مى‏آموختى؟ گفت: از بى‏ادبان، که هر چه از ایشان‏در نظرم ناپسند آمد، از فعل آن پرهیز کردم.» [7]و اگر جز این بود، لقمان به لقب‏«حکیم‏» مشهور نمى‏شد. آرى ... ادب آموختن از بى‏ادبان. همچنان که‏باید کم‏حرفى را از وراجان پرحرف و بیهوده‏گوى الهام گرفت.بزرگوارى و کرامت نفس را هم باید از زشتى کار تنگ‏نظران وخسیس‏طبعان فرا گرفت. هیچ کس از زشتى و بدى، خوشش نمى‏آید.پس چرا ما خود را از آن پاک نسازیم که محبوب شویم؟ اگر از زشتیهاى‏دیگران، آموختیم که به خوبیها روى آوریم، «استاد اخلاق‏» ما در درون‏خودمان نهفته است. این روش، شیوه آموخته از امیر مؤمنان(علیه‌السلام) است‏که فرمود:

«اذا رایت فى غیرک خلقا ذمیما فتجنب من نفسک امثاله‏»؛ [8] .

هر گاه در دیگرى اخلاق ناپسندى را دیدى، بپرهیز که آن گونه‏رفتار در خودت نباشد!

عیساى مسیح هم همین روش را داشت. از او پرسیدند: چه کسى‏تو را ادب آموخت؟ فرمود: کسى مرا ادب نکرد. من، زشتى جهل رادیدم و از آن پرهیز کردم. [9].

نشست و برخاست و انس و معاشرت با افراد مؤدب، خلق وخوى و رفتارمان را به زینت «ادب‏»، مى‏آراید.

r از ادب پیامبر(صلی الله علیه و آله)

رسول اکرم(صلی الله علیه و آله) که اسوه ایمان و الگوى اخلاق و ادب و رفتارنیکو است، خود را ادب کرده پروردگار دانسته و مى‏فرماید: «ادبنى ربى‏فاحسن تادیبى‏»؛ [10] پروردگارم مرا ادب کرد و نیکو ادب کرد!

«سیره پیامبر»، یک کتاب ادب‏آموزى است. رفتار پیامبر، نمونه عالى‏اخلاقى و معاشرت والاست. به چند نمونه از ادب برخورد پیامبر بادیگران اشاره مى‏کنیم:

رسول خدا (صلی الله علیه و آله) با هر کس روبه‏رو مى‏شد، سلام مى‏داد، هم به کوچک،هم بزرگ.[11]

هیچ گاه پاى خود را پیش کسى دراز نمى‏کرد. هنگام نگاه، به‏صورت کسى خیره نمى‏شد، با چشم و ابرو به کسى اشاره نمى‏کرد،هنگام نشستن، تکیه نمى‏داد. [12].

وقتى با مردم دست مى‏داد و مصافحه مى‏کرد، هیچ گاه دست‏خودرا عقب نمى‏کشید، تا طرف مقابل دست‏خود را بکشد. [13]هیچ خوراکى‏را مذمت نمى‏کرد. به هیچ [14] کس دشنام و ناسزا نمى‏گفت و سخن‏ناراحت‏کننده‏اى بر زبان نمى‏آورد و بدى را با بدى پاسخ نمى‏گفت.زیرانداز خود را به عنوان اکرام، زیر پاى کسى که خدمتش مى‏رسیدپهن مى‏کرد. [15]از روز بعثت تا دم مرگ، هرگز در حال تکیه دادن غذانخورد. [16]هدیه افراد را (هر چند اندک و ناچیز) قبول مى‏کرد. [17]بیشتراوقات، رو به قبله مى‏نشست. [18]زانوهایش را پیش اشخاص،باز نمى‏کرد و بیرون نمى‏آورد. بر تندخویى غریبه‏ها در سؤال ودرخواست و سخن صبر مى‏کرد. هیچ کس را ملامت و سرزنش‏نمى‏کرد و در پى کشف اسرار دیگران نبود. [19].

خنده‏هایش تبسم بود و هرگز قهقهه سر نمى‏داد. (20) بسیار شرمگین‏و باحیا بود. سخن کسى را قطع نمى‏کرد. از جلوى خودش غذامى‏خورد. کار افراد را به هر شکلى راه مى‏انداخت و ... بسیارى ازفضایل برجسته دیگر که همه حاکى از روحى بلند و اخلاقى والا و ادبى‏متعالى بود.

ادب در معاشرت، میزان رشد و شعور انسان است و هر کس به‏اندازه‏اى مى‏ارزد که ادب دارد. عیار سنجش قیمت انسانى افراد، «ادب‏»آنان است.

وقتى مى‏توان با «ادب‏»، دلها را خرید و هنگامى که «ادب داشتن‏»،نشانه ایمان و وسیله تقرب به خدا و محبوبیت نزد خالق و خلق است،چرا از سنت رسول خدا و سیره اولیاء دین، ادب نیاموزیم؟ ... آرى،ادب در گفتار و کردار، در خانه و جامعه، با کوچک و بزرگ، با خودى وغریبه، در همه جا ... و با همگان!

 

--------------------------------------------------------------------------------

[1] _ بحارالانوار، ج‏75، ص‏261.

[2] _ میزان الحکمه، ج‏1، ص‏72.

[3] _ غررالحکم.

[4] _ غررالحکم.

[5] _ غرر الحکم.

[6] _ غررالحکم.

[7] _ گلستان سعدى، باب 2، حکایت 20.

[8] _ میزان الحکمه، ج‏1، ص‏70، حدیث 374.

[9] _ ما ادبنى احد رایت قبح الجهل فجانبته (بحارالانوار، ج‏14، ص‏326).

[10] _ میزان الحکمه، ج‏1، ص‏78.

[11] _ سنن النبى، علامه طباطبایى، ص‏41، 43 و75.

[12] _ سنن النبی، ص‏45، 46، 47، 73 و 61.

[13] _ سنن النبی ، ص‏41 و 47.

[14] _ سنن النبی, ص 41و 47.

[15] _ سنن النبی ، ص‏75 و 76.

[16] _ بحارالانوار، ج‏16، ص‏237.

[17] _ بحارالانوار، ص‏227 و 240.

[18] _ بحارالانوار.

[19] _ مکارم الاخلاق، ص‏13، 15 و 17. 20) سنن النبى، ص‏75.