نقش غایی امام در نظام آفرینش

سرانجام

اگر آنان نبودند، بهشت و دوزخ و عرش و کرسی و آسمان و زمین و فرشتگان و انس و جن را نمی آفریدم (صافی گلپایگانی، همان: ج?، ص??). اشکال: در روایات مربوط به غایت آفرینش، نوعی تعارض و ناسازگاری دیده می شود؛ زیرا از یک سو، وجود پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و سلم یگانه غایت آفرینش جهان به شمار آمده است و از سوی دیگر، وجود اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم کنار وجود پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم غایت آفرینش شناخته شده اند

چکیده

امام، انسان کاملی است که صفات کمال خداوند در عالی ترین درجه ممکن در او تجلی و تبلور یافته است. او خلیفه و حجت خداوند در زمین و در میان انسان ها است. غایت ـ در کارهای اختیاری ـ مرتبه ای از کمال و جودی است که فعل به انگیزه آن، از فاعل صادر می شود و به آن، غرض و هدف نیز گفته می شود.

از دیدگاه عقل، غایت و هدف جهان که فعل خداوند حکیم است، سر انجام به خدا منتهی می گردد؛ اما در مرتبه ای پس از آن، موجودی است که نسبت به موجودات دیگر، از کمال وجودی بالاتری برخوردار است. این موجود، انسان کامل است که در قوس صعود، از عقول مفارقه نیز فراتر می رود.

از قرآن کریم نیز به دست می آید که هدف از خلقت عالم، انسان کامل بوده است. انسان کامل، امام و پیشوای بشریت در حرکت به سوی کمال مطلوب است. مقصود نهایی از آفرینش جهان، انسانی است که هر زمان از عالی ترین مرتبه معنویت و کمال وجودی ممکن برای غیر خداوند برخوردار است. چنین انسانی خلیفه خدا در زمین است.

در روایات اسلامی نیز بر این مطلب تأکید شده است که امام، حجت خداوند در زمین است و اگر لحظه ای در زمین وجود نداشته باشد، زمین، اهلش را فرو خواهد برد. این بدان معنا است که وجود امام که مصداق عالی انسان کامل است، فلسفه و غایت خلقت زمین است و وجود معلول بدون علت غایی آن، محال است.

تعریف امام

از نظر لغت شناسان عرب «امام» کسی است که در کارها به او ا قتدا می شود (ابن منظور، ۲۰۰۰: ج۱، ص۱۵۷؛ مصطفی، بی تا: ج۱، ص۲۷؛ معلوف، ۱۹۷۳: ص۱۷). واژه «امام» در قرآن کاربردهای گوناگونی دارد و به دو گونه بشری و غیر بشری تقسیم می شوند. لوح محفوظ (یس، ۱۲)، راه آشکار (حجر، ۷۹)، و کتاب آسمانی (هود، ۱۷)، از معانی این واژه اند. پیشوایان کفر (توبه، ۱۲) و کسانی که به دوزخ دعوت می کنند (قصص، ۴۱)، مصادیق باطل امام، و پیامبران الهی (انبیاء، ۷۳) و انسان های شایسته (فرقان، ۷۴)، مصادیق حق امام در قرآن هستند.

امام در اصطلاح متکلمان اسلامی، دو کاربرد عام و خاص دارد. در کاربرد خاص، امام بر کسی اطلاق می شود که رهبری امت اسلامی را در جایگاه جانشین پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم بر عهده دارد:

«الإمام هو الذی له ا لرئاسه العامه فی أمور الدین و الدینا نیابه عن النبی (مفید، ۱۴۱۳: ص۵۳)؛ امام کسی است که رهبری عمومی مردم در امور دین و دنیا را به نیابت از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در اختیار دارد».

و کاربرد های عام آن پیامبران الهی را نیز شامل می شود: «الإمام الذی له الرئاسه وهی رئاسه عامه فی امور الدین و الدنیا بالإصاله (بحرانی، ۱۴۱۶: ص۱۷۴)؛ امام انسانی است که رهبری می کند و این رهبری به صورت بالاصاله و عمومی امور دین و دنیا را شامل می شود».

در روایات شیعه هر دو کاربرد دیده می شود؛ چنان که امام صادق علیه السلام از دو گروه از پیامبران یاد کرده است؛ گروهی که امام نبودند و گروهی که امام بودند. لوط علیه السلام را برای گروه نخست و ابراهیم علیه السلام را برای گروه دوم نمونه آورده است. این جا امام، در معنای عام به کار رفته است؛ ولی در باب مربوط به فرق میان رسول، نبی و امام؛ امام در معنای خاص به کار رفته است.

در این نوشتار، معنای عام امام مقصود است که هم پیامبران را شامل می شود و هم جانشینان آنان را؛ به ویژه جانشینان پیامبر خاتم صلی الله علیه و آله و سلم یعنی امامان دوازده گانه شیعه.

علت غایی

علت غایی، همان غایت است که در پیدایش یک پدیده تأثیرگذار است. البته وجود غایت، پس از وجود پدیده تحقق می یابد؛ ولی وجود متأخر آن، در تحقق پدیده مؤثر است؛ چون غایت کمالی وجودی است که پدیده برای دست یابی به آن تحقق می یابد. علت فاعلی نیز در پدید آوردن آن پدیده، غایت را در نظر دارد، و از این نظر، غایت فعل را غرض فاعل می نامند.

غایت، آن است که وجود معلول به سبب آن، از علت فاعلی صادر می شود… و غرض، غایت فعل فاعلی است که دارای اختیار است؛ بنابر این، غرض، اخص از غایت است (طوسی، ۱۴۰۳: ج۳، ص۱۳۸ و ۱۴۹).

بر این اساس، هرپدیده همان گونه که علت فاعلی دارد، علت غایی نیز دارد و در این جهت، موجود مادی و مجرد یکسانند. غایت یا علت غایی دو کاربرد دارد؛ یکی آن که فاعل، آگاهانه و با اختیار آن را برمی گزیند که غرض نامیده می شود، و دیگری آن که فعل، بدون آگاهی و اختیار به سوی آن روی می آورد که غایت نام دارد. حتی کارهای عبث و جزاف نیز بدون غایت و علت غایی نیستند؛ هرچند غایت آن ها عقلایی و حکمی نیست (صدرالمتألهین، بی تا: ج۲، ص۲۵۱ ـ ۲۵۳)، یعنی تفاوت بالغیر است نه بالذات.

غایت یا علت غایی چند گونه است:

الف. وجود غایت، عین وجود فاعل است؛ مانند خداوند متعال؛ زیرا کمال برتر از وجود خداوند متصور نیست.

ب. وجود غایت، عین وجود فاعل نیست؛ ولی تحقق آن نیز خارج از دایره وجود فاعل نیست؛ مانند این که انسان کاری را برای حصول شادمانی انجام دهد.

ج. وجود غایت در ماده ای که فعل در آن رخ می دهد، تحققق می یابد؛ مثلا غایت ساختمانی که انسان می سازد، سکونت در آن است.

د. وجود غایت در موجود دیگری (غیر از فاعل و قابل) واقع شود؛ مانند این که کسی کاری را به این انگیزه انجام دهد که دیگری را خوشحال و راضی کند (صدرالمتألهین، همان: ص۲۵۰).

با نگاه دقیق تر، روشن می شود که دو قسم اخیر، به گونه دوم باز می گردند و غایت در آن دو نیز در واقع در وجود خود فاعل است، نه بیرون از آن؛ زیرا غایت اصلی در این کارها مصلحت و فایده ای است که به خود فاعل باز می گردد (صدرالمتألهین، همان: ص۲۷۱).

انسان کامل، علت غایی جهان است

خداوند متعال، از آن نظر که همه کمالات وجودی را بالذات دارا است، برای افعال او غایتی ورای وجودش نمی توان تصور کرد؛ زیرا غایت، نوعی کمال وجودی است که فاعل در انجام فعل خود به سوی آن توجه دارد (طباطبائی، بی تا: ۷۵).

اما از آن جا که خداوند، حکیم است، افعالی که از او صادر می شود، متناسب با ظرفیت و قابلیت وجودی آن ها، دارای غایاتی می باشد. البته این غایات به خداوند باز نمی گردد؛ بلکه خود موجودات مسیر تکامل را طی می کنند و موجودات کامل تر، غایت موجودات نازل تر می باشند. بر این اساس، جماد در سیر تکاملی خود می تواند تا مرز عالم نبات حرکت کند و رسیدن به این مرحله، حد نهایی کمال و غایت وجودی او است؛ چنان که رسیدن به مرز حیوان حد نهایی عالم نبات، و رسیدن به مرز عالم انسان، حد نهایی عالم حیوانی است.

انسان موجودی است که کمالات موجودات مادون خود (حیوان، نبات، جماد) را دارد و علاوه بر آن از کمالات انسانی نیز برخوردار است؛ بدین سبب انسان را به جسم نامی حساس متحرک بالاراده و ناطق، تعریف کرده اند.

جسمانیت کمال وجودی جماد، نمو کمال وجودی نبات است. ادراک حسی و حرکت ارادی غریزی، کمال وجودی حیوان و نفس ناطقه (ادراک حقایق کلی) نیز کمال وجودی ویژه انسان است.

افراد انسان، در برخورداری از نفس ناطقه که کمال وجودی انسان است مشترکند، ولی نفس ناطقه دارای دو گونه کمال است: کمال اولی و کمال ثانوی کمال اولی انسان در همه افراد یکسان است؛ اما کمالات ثانویه آن ها دارای مراتب و درجات بسیاری است که بر اساس آن ها افراد از نظر کمالات و جودی متفاوت می باشند. کمالات ثانویه انسان با دو معیار ایمان و عمل صالح مشخص می شود.

ایمان و عمل صالح، صفات الهی را در انسان می سازد؛ از این رو تخلق به اخلاق خداوند، ملاک کمال و تعالی انسان به شمار می رود. بنابر این، انسان کامل، کسی است که صفات کمال الهی را در خود متجلی و متبلور سازد، و کامل ترین انسان، کسی است که در این جهت بر دیگران برتری داشته باشد، او پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و سلم است و پس از او خاندان معصوم وی، و پس از آنان پیامبران الهی و جانشینان آنان می باشند.

قرآن و علت غایی جهان آفرینش

آیات قرآن، بیانگر این است که خداوند، زمین و آسمان (عالم طبیعت) را برای انسان آفریده است:

«خداوند زمین را برای شما گسترد و آسمان را برافراشت و از آسمان، آب نازل کرد و به واسطه آن، میوه ها را برای روزی شما از زمین بیرون آورد»[۱] .

در آیه ای دیگر فرموده است:

«خداوند، کسی است که آنچه در زمین است را برای شما آفرید». [۲]

آیات دیگری نیز بیانگر همین مضمون است. روشن است که حیات مادی و طبیعی انسان، غایت و غرض خلقت جهان طبیعت نبوده است؛ بلکه مقصود، حیات معنوی انسان است؛ چنان که در ادامه آیه ۲۲ سوره بقره که آفرینش زمین و آسمان را برای انسان دانسته، فرموده است:

«پس برای خداوند، شریک هایی برنگزینید؛ در حالی که از دانایی برخوردارید»؛ یعنی باید اعتقاد و رفتار، از روی آگاهی باشد؛ زیرا شرک و دوگانه پرستی، اعتقادی جاهلانه و غیر علمی است و سزاوار انسانی نیست که شأن و ویژگی اش، دانایی است.

در آیه ای دیگر فرموده است:

«ما پدیده های زمینی (درخت ها، دریاها، کوه ها و …) را زینت بخش زمین قرار دادیم، تا انسان ها را بیازماییم که کدام یک در عمل؛ نیکوتر است». [۳]

در روایتی آمده است که یکی از اصحاب پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم درباره معنای آیه مزبور پرسید. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود:

«لیبلوکم أیکم أحسن عقلاً و أورع عن محارم الله و أسرعکم فی طاعه الله؛

(خداوند، شما را می آزماید)، تا روشن شود که کدام یک از شما عاقل تر و در پرهیز از محارم الهی، پرواپیشه تر و در اطاعت از خدا، پرشتاب تر هستید» (سیوطی، بی تا: ج۵، ص۲۱۷).

در این حدیث، به نقش عقل در پیروزی انسان در آزمون الهی اشاره شده است و این که پرهیزکاری و اطاعت از خدا در دستورات الهی، نشانه عقل ورزی انسان است.

قرآن کریم، غرض از آفرینش جن و انس را پرستش خداوند دانسته است: «جن و انس را نیافریدم، مگر این که مرا عبادت کنند». [۴]

عبادت مطلوب، عبادتی است که از معرفت و اخلاص کامل سرچشمه بگیرد.

در حدیثی از امام حسین علیه السلام روایت شده است که فرمود:

«خداوند، بندگان خود را نیافرید، مگر برای این که او را بشناسند. هنگامی که او را شناختند، او را عبادت کنند و هنگامی که او را عبادت کردند، به سبب عبادت خدا، از عبادت غیر خدا بی نیاز شوند».[۵]

امام که در جهات وجودی و معنوی بر دیگران برتری دارد، در عبادت خداوند نیز برتر از آنان است؛ بدین جهت عبادت او غایت آفرینش جن و انس است. صدر المتألهین در این باره گفته است:

وجود ائمه علیهم السلام غایت وجود جن و انس است؛ چنان که قرآن کریم فرموده است: (و ما خلقت الجن و الإنس إلا لیعبدون) و آنان عبادت کنندگان خدا و عارفان بالله می باشند که معرفتشان بر پایه بصیرت و کشف، استوار است (مازندرانی، ۱۴۲۱: ج۲، ص۴۷۶).

دلیل قرآنی دیگر، این است که خداوند از مؤمنان، تقوای راستین را خواسته و فرموده است: (یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ اتَّقُواْ اللّهَ حَقَّ تُقَاتِهِ) (آل عمران، ۱۰۲).

تقوا، یعنی خویشتن داری برابر معصیت خداوند. به عبارت دیگر، تقوا عبارت از این است که انسان، تسلیم دستورات خداوند باشد. این حالت، دارای درجات و مراتبی است که مراتب کمال انسان، با آن ها سنجیده می شود. در نتیجه کسی که با تقواترین افراد باشد، گرامی ترین آنان نزد خداوند خواهد بود: (إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِندَ اللَّهِ أَتْقَاکُمْ) (حجرات، ۱۳).

بنابراین، غرض و مقصود نهایی از آفرینش جهان، انسانی است که هر زمان، از عالی ترین مرتبه تقوا و معنویت و کمال وجودی ممکن برای غیر خداوند، برخوردار است. چنین انسانی است که خلیفه خدا[۶] در زمین و مسجود فرشتگان مقرب الهی است (بقره، ۳۴). آدم بدان سبب از مقام خلافت الهی برخوردار شد و شایستگی آن را یافت که مسجود فرشتگان واقع شود که خداوند، علم اسما را به او آموخت؛ علمی که فرشتگان از آن بی بهره بودند[۷] و آدم علیه السلام به دستور خداوند، آنان را از آن آگاه ساخت.[۸]

این منطق، اقتضا می کند هر زمان، روی زمین فردی از بشر وجود داشته باشد که به اسما الهی عالم بوده و مصداق کامل ترین انسان باشد؛ زیرا در غیر این صورت، پرسش فرشتگان درباره آفرینش انسان، بی پاسخ خواهد ماند. چنین انسانی خلیفه راستین خداوند در زمین و اسوه و الگوی بشریت و پیشوای انسان ها است.

نمونه دیگری از انسان کامل و امام انسان ها که قرآن کریم یاد کرده، حضرت ابراهیم علیه السلام است. خداوند، ملکوت آسمان ها و زمین را به او نشان داد، تا از مقام والای یقین برخوردار شود: (وَکَذَلِکَ نُرِی إِبْرَاهِیمَ مَلَکُوتَ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ وَلِیَکُونَ مِنَ الْمُوقِنِینَ) (انعام، ۷۵)؛ این گونه ملکوت آسمان ها و زمین را به ابراهیم نشان می دهیم تا از صاحبان یقین باشد.

سپس او را به آزمون های سختی آزمود. هنگامی که ابراهیم از آن آزمون ها سرافراز بیرون آمد، مقام والای امامت به او عطا شد: (وَإِذِ ابْتَلَی إِبْرَاهِیمَ رَبُّهُ بِکَلِمَاتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قَالَ إِنِّی جَاعِلُکَ لِلنَّاسِ إِمَامًا) (بقره، ۱۲۴)؛ به یادآور هنگامی را که پروردگار ابراهیم او را به آزمون هایی آزمود و او آن آزمون ها را به صورت کامل انجام داد، خداوند به او فرمود تو را پیشوای مردم قرار دادم.

خلافت الهی و امامت بشریت، مقامی است که خداوند به برگزیدگان از بندگان خود، عطا کرده است. پیامبران الهی، دارندگان این مقام منیع بوده اند. آنان برای رسیدن به این مقام شامخ، از هدایت ویژه خداوند برخوردار شدند.

(وَاجْتَبَیْنَاهُمْ وَهَدَیْنَاهُمْ إِلَی صِرَاطٍ مُّسْتَقِیمٍ ذَلِکَ هُدَی اللّهِ یَهْدِی بِهِ مَن یَشَاء مِنْ عِبَادِهِ) (انعام، ۸۸ ـ ۸۷)؛

آنان را برگزیدیم و به صراط مستقیم هدایت کردیم، این هدایت خداوند است که هرکس از بندگانش را که بخواهد به آن هدایت می کند.

بر این اساس، آنان برترین انسان های عصر خود بودند: (وَکُلاًّ فضَّلْنَا عَلَی الْعَالَمِینَ) (انعام، ۸۶)؛ آنان را بر انسان های عصرشان برتری دادیم.

بنابراین، خط خلافت و امامت الهی از آدم علیه السلام و با او آغاز شد و در پیامبران و اوصیای آنان ادامه یافت و تا روزی که زندگی دنیایی جریان دارد، ادامه خواهد یافت. همواره انسانی وجود خواهد داشت که کامل ترین نمونه انسانیت و شایسته ترین فرد برای احراز مقام خلافت و امامت الهی باشد. همو است که غایت آفرینش همه موجوداتی است که مرتبه وجودی نازل تری از او دارند. این سنت الهی، همواره استوار و پابرجا خواهد بود! (وَجَعَلَهَا کَلِمَهً بَاقِیَهً فِی عَقِبِهِ) (زخرف، ۲۸). خداوند، هدایت ویژه ای را که ابراهیم علیه السلام از آن برخوردار شد، در نسل او قرار داد. در روایات، «کلمه باقیه» به امامت تفسیر شده است که تا قیامت، در ذریه امام حسین علیه السلام از نسل ابراهیم خلیل علیه السلام باقی خواهد بود.[۹]

نقش غایی امام در نظام خلقت از منظر روایات

در روایات بسیاری است که زمین، هیچ گاه از حجّت خداوند خالی نخواهد بود و اگر لحظه ای حجت خدا در زمین نباشد، اهلش را فرو خواهد برد و ساکنانش نابود خواهند شد. در این روایات، گاهی کلمه «حجت» به کار رفته و گاهی کلمه «امام» که مقصود، یک چیز است؛ زیرا امام، همان حجت خداوند در زمین است که گاهی در جایگاه پیامبر الهی، بشر را رهبری می کند و گاهی در جایگاه وصی و جانشین پیامبر الهی.

امیر المؤمنین علیه السلام فرموده است:

«زمین، هیچ گاه از حجت الهی خالی نبوده و نخواهد بود، آن حجت خداوند یا ظاهر و مشهور است یا غایب و مستور» (مجلسی، بی تا: ج۲۳، ص۴۵-۴۸).

امام باقر علیه السلام نیز فرموده است: «از زمان آدم تاکنون، هیچ گاه زمین از امامی که مردم را به سوی خدا هدایت کند، خالی نبوده است. پس از این هم بدون حجت الهی بر بندگانش باقی نخواهد ماند» (مجلسی، همان: ص۲۲).

روایات درباره ضرورت وجود امام و حجت الهی در زمین بسیار است.[۱۰] در این احادیث، بر این نکته تأکید شده است که اگر زمین، لحظه ای بدون حجت الهی و امام باشد، اهلش را فرو خواهد برد.

در شرح این احادیث، چند وجه گفته شده است:

الف. مقصود، این است که زندگی مردم، بدون وجود امام و حجت الهی، دچار هرج و مرج و فساد و تباهی خواهد شد؛ زیرا نبود امام عادل و منصوب از جانب خداوند، به این است که یا اصلاً امام و رهبری وجود نداشته باشد که در این صورت، گرفتاری جامعه به فساد و هرج و مرج روشن است، یا پیشوای ستمکار یا جاهل خواهد بود که در این صورت نیز جامعه بشری، دچار فساد و تباهی خواهد شد.[۱۱]

ب. این که اگر امام و حجّت الهی در زمین نباشد، زمین اهلش را فرو خواهد برد، کنایه از این است که انسان ها هلاک شده و از بین می روند؛ یعنی زمین، حقیقتاً ساکنان خود را فرو نمی برد؛ بلکه مردم، در اثر جنگ و نزاع و فساد و تباهی، نابود می شوند.[۱۲]

ج. زمین، حقیقتاً اهلش را فرو خواهد برد؛ زیرا غرض اصلی از آفرینش زمین، زندگی انسان ها است و زندگی انسان ها نیز بدون وجود امام و حجت الهی، فاقد ویژگی های ارزشی و اخلاقی خواهد بود؛ در نتیجه، وجود زمین بدون وجود امام و حجت الهی، فلسفه و غرض اصلی خود را از دست خواهد داد و به وضع اصلی خود باز خواهد گشت؛ یعنی آب، سراسر آن را فرا خواهد گرفت و سکونت در آن، ممکن نخواهد بود.[۱۳]

صدر المتألهین معتقد است این احادیث، بر دو مطلب دلالت می کنند؛ یکی این که مردم، در مسایل و مصالح دینی و دنیایی خود، به امام و حجتی از جانب خداوند نیاز دارند، و بدون وجود امام و حجت الهی، زندگی مادی و معنوی آنان، دچار اختلال و فساد و تباهی خواهد شد. دیگری این که حیات و بقای زمین، وابسته به وجود امام و حجت الهی است؛ زیرا وجود او، علت غایی وجود زمین است. در نتیجه چون وجود معلول، بدون وجود علت غایی محال است، وجود زمین نیز بدون وجود امام و حجت الهی محال خواهد بود؛ زیرا امام علیه السلام فرموده است «لو أن الإمام رفع من الأرض ساعه، ماجت بأهلها کما یموج البحر بأهله (کلینی، ۱۳۸۸: ج۱، ص۵۰۲)؛ اگر امام، لحظه ای از زمین برداشته شود، زمین مانند دریایی که با امواجش اهلش را فرو می برد، ساکنانش را فرو خواهد برد».

نبود امام ـ حتی برای یک لحظه ـ در صورتی باعث نابودی ساکنان زمین خواهد شد که وجود امام که انسان کامل است، علت غایی آن باشد؛ چون وجود معلول، بدون وجود علت غایی حتی در یک لحظه نیز محال است؛ اما اگر تنها فلسفه وجود امام، هدایت مردم در مسایل و مصالح دنیایی و دینی آنان باشد، نبود وجود امام در یک لحظه، چنان پیامدی نخواهد داشت.[۱۴]

تبیین علیت غایی امام برای جهان ـ چنان که صدرالمتألهین شرح کرده است ـ این است که موجودات از نظر کمال و نقص وجودی، دارای مراتب گوناگونی هستند. پایین ترین مرتبه وجود، مربوط به مواد عنصری و زمینی است که در عین این که از لطافت وجودی، بسیار فاصله دارد، قابلیت تحول و تکامل وجودی برای رسیدن به لطافت و کمال وجودی را دارد. اراده حکیمانه خداوند بر این تعلق گرفته است که این مواد عنصری، مسیر تکامل را طی کرده و به غایات خود، یعنی مراتب کمال وجودی نایل شوند.

بر این اساس، در مسیر تکامل موجودات که بر اساس علیت غایی تحقق می یابد، هر موجود که مقام وجودی بالاتری دارد، غایت وجود پایین تر از خود می باشد. بدین ترتیب، زمین را برای گیاه آفرید، و گیاه را برای حیوان، و حیوان را برای انسان. از آن جا که میان افراد انسان نیز مراتب کمال و نقص وجود دارد، کامل ترین انسان را غایت وجود دیگر افراد انسان قرار داد که در حقیقت، غایت دیگر موجودات پایین تر از انسان نیز می باشد و او همان انسان کامل و صاحب مقام امامت است.

بنابراین، زمین و آنچه در آن است، به سبب امام آفریده شده است و هر چیز برای چیز دیگری آفریده شده باشد، هرگاه موجود دیگر (غایت) وجود نداشته باشد، شیء اول هم وجود نخواهد داشت؛ پس اگر امام که غایت آفرینش زمین و موجودات زمینی است وجود نداشته باشد، زمین و موجودات زمینی وجود نخواهد داشت (صدرالمتألهین، ۱۳۸۳: ج۲، ص۴۸۷ ـ ۴۸۸).

پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و اهل بیت علیهم السلام علل غایی جهان

در احادیثی که از طریق شیعه و اهل سنت روایت شده است، وجود پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و سلم غایت آفرینش به شمار آمده است؛ چنان که حدیث قدسی «لولاک لما خلقت الافلاک؛ اگر تو نبودی آسمان ها را نمی آفریدم» (مجلسی، بی تا: ج۱۵، ص۲۸) بیانگر این مطلب است.

در روایاتی آمده است که خداوند، خطاب به حضرت آدم علیه السلام فرمود: «محمد صلی الله علیه و آله و سلم محبوب ترین خلق نزد من است. اگر مرا به حق او بخوانی، تو را می آمرزم و اگر محمد صلی الله علیه و آله و سلم نبود، تو را نمی آفریدم» (صافی، ۱۳۸۰: ج۲، ص۳۰).

در حدیث دیگری روایت شده است که خداوند، خطاب به حضرت عیسی علیه السلام فرمود:

به محمد صلی الله علیه و آله و سلم ایمان بیاور و هر یک از امت خود که او را درک خواهد کرد، دستور بده به او ایمان آورد؛ زیرا اگر محمد صلی الله علیه و آله و سلم نبود، آدم را نمی آفریدم و اگر محمد صلی الله علیه و آله و سلم نبود، بهشت و دوزخ را نمی آفریدم (همان).

در روایات دیگری نیز آمده است که خداوند، جهان را به سبب پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و اهل بیت او علیهم السلام آفریده است. شیخ صدوق از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم روایت کرده است که به امیر المؤمنین علیه السلام فرمود: « ای علی! اگر ما نبودیم، خدا آدم و حوا و بهشت و دوزخ و آسمان و زمین را نمی آفرید».[۱۵]

این مطلب، نه تنها در احادیث شیعی، بلکه در احادیث اهل سنت نیز آمده است؛ چنان که رافعی، از عالمان معروف، در حدیثی طولانی روایت کرده است که خداوند متعال به آدم علیه السلام فرمود:

اینان (=محمد، علی، فاطمه، حسن و حسین علیهم السلام ) پنج تن از فرزندان تو هستند. اگر آنان نبودند، تو را نمی آفریدم. اگر آنان نبودند، بهشت و دوزخ و عرش و کرسی و آسمان و زمین و فرشتگان و انس و جن را نمی آفریدم (صافی گلپایگانی، همان: ج۲، ص۲۴).

اشکال: در روایات مربوط به غایت آفرینش، نوعی تعارض و ناسازگاری دیده می شود؛ زیرا از یک سو، وجود پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و سلم یگانه غایت آفرینش جهان به شمار آمده است و از سوی دیگر، وجود اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم کنار وجود پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم غایت آفرینش شناخته شده اند؛ با این که در بحث پیشین و با استناد به روایات، وجود پیامبران و اوصیای آنان در طول تاریخ بشر، غایت و فلسفه آفرینش جهان قلمداد شده است.

پاسخ: میان روایات پیشین، ناسازگاری وجود ندارد؛ زیرا غایات یاد شده در روایات، در عرض یک دیگر نیستند؛ بلکه در طول یک دیگرند؛ یعنی در درجه اول، حجت های الهی ـ اعم از پیامبران و اوصیای آنان ـ غایت های آفرینش ـ به ویژه نسبت به طبیعت ـ می باشند و در درجه بالاتر، وجود اهل بیت معصوم پیامبر علیهم السلام غایت و فلسفه وجود عالم و حتی پیامبران و اوصیای آنان به شمار می روند و در عالی ترین مرتبه، وجود پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم غایت و فلسفه همه موجودات می باشد.

توضیح این مطلب، این که غایت وجودی، با کمال وجودی ملازمه دارد؛ یعنی آنچه از کمال وجودی بالاتر برخوردار است، غایت وجودی موجود پایین تر از خود می باشد، تا برسد به موجودی که در سلسله آفریده ها، عالی ترین مرتبه وجودی را دارد. او غایت همه آفریده های پایین تر از خود خواهد بود و سرانجام همه غایت ها به خداوند منتهی می شود که از برترین مرتبه وجودی برخوردار و غایت الغایات است.

نتیجه

هرگاه امام از چنین جایگاه و نقش تکوینی در عالم برخوردار باشد، تدبیر و هدایت جامعه بشری نیز زیبنده او خواهد بود؛ زیرا حکمت الهی هماهنگی نظام تشریع و تکوین را اقتضا می کند. بدین سبب است که خداوند، پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم را در تدبیر امور مؤمنان از خود آنان برتر و سزاوارتر می داند: «النبی أولی بالمؤمنین من أنفسهم» این شأن پس از وی به عترتش اختصاص دارد؛ آنان که چونان کشتی نوح در این امّت می باشند.

منابع

ابراهیم مصطفی و دیگران، المعجم الوسیط، المکتبه الاسلامیه، استانبول، بی تا.

ابن منظور، محمدبن مکرم، لسان العرب، بیروت، دار صادر، ۲۰۰۰م.

بحرانی، ابن میثم، قواعد المرام، قم، کاسبه المرعشی، ۱۴۱۶ق.

بحرانی، سیدهاشم، البرهان فی تفسیر القرآن، قم، دارالکتب العلمیه، ۱۴۰۶ق.

بحرانی، سیدهاشم، البرهان فی تفسیر القرآن، قم، دارالکتب العلمیه، ۱۳۹۳ق.

ربانی گلپایگانی، علی؛ امامت در بینش اسلامی، قم، مؤسسه بوستان کتاب، ۱۳۸۶ش.

سیوطی، جلال الدین، الدرالمنثور، بیروت، دار احیاءالتراث العربی، بی تا.

شرتونی، سعید خوری، اقرب الموارد، قم، مکتبه المرعشی، ۱۴۰۳ق.

صافی گلپایگانی، لطف الله؛ امامت و مهدویّت، قم، حضرت معصومه۳، ۱۳۸۰ش.

صدوق، محمدبن علی بن الحسین، کمال الدین و تمام النعمه، قم، النشر الإسلامی، ۱۴۱۶ق.

ــــ، علل الشرایع، قم، مکتبه الداوری، ۱۳۸۵ق.

طوسی، نصیرالدین، شرح الارشادات، بی جا، دفتر نشر الکتاب، ۱۴۰۳ق.

کلینی، محمدبن یعقوب، اصول کافی، تهران، المکتبه الاسلامیه، ۱۳۸۸ق.

مازندرانی، ملا صالح، شرح اصول الکافی، بیروت، دارحیاء التراث العربی، ۱۴۲۱ق.

مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، تهران، المکتبه الإسلامیه، بی تا.

محمدبن محمد عکبری (شیخ مفید)، النکت الاعتقادیه، قم، مجمع العالمی لاهل البیت، ۱۴۱۳ق.

معلوف، المنجد فی اللغه و الأعلام، بیروت، دار المشرق، ۱۹۷۳م.

ملاصدرا، محمد، اسفار الارسبه، تهران، انتشارات مصطفوی، بی تا.

ملاصدرا، محمدبن ابراهیم، شرح اصول الکافی، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، ۱۳۸۳ش.

پی نوشت:

[۱]. (الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ الأَرْضَ فِرَاشاً وَالسَّمَاء بِنَاء وَأَنزَلَ مِنَ السَّمَاء مَاء فَأَخْرَجَ بِهِ مِنَ الثَّمَرَاتِ رِزْقاً لَّکُمْ) (بقره، ۲۲).

[۲]. (هُوَ الَّذِی خَلَقَ لَکُم مَّا فِی الأَرْضِ جَمِیعاً) (بقره، ۲۹).

[۳]. (إِنَّا جَعَلْنَا مَا عَلَى الْأَرْضِ زِینَهً لَّهَا لِنَبْلُوَهُمْ أَیُّهُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا) (کهف، ۷).

[۴]. (وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالْإِنسَ إِلَّا لِیَعْبُدُونِ) (ذاریات، ۵۶).

[۵]. ان الله عزوجل ما خلق العباد الا لیعرفوه فاذا عرفوه عبدوه، فاذا عبدوه استغنوا بعبادته عن عباده من سواه (صدوق، ۱۳۸۵، ج۱، ص۹).

[۶]. (وَإِذْ قَالَ رَبُّکَ لِلْمَلاَئِکَهِ إِنِّی جَاعِلٌ فِی الأَرْضِ خَلِیفَهً)) (بقره، ۳۰).

[۷]. (وَعَلَّمَ آدَمَ الأَسْمَاء کُلَّهَا ثُمَّ عَرَضَهُمْ عَلَى الْمَلاَئِکَهِ فَقَالَ أَنبِئُونِی بِأَسْمَاء هَـؤُلاء إِن کُنتُمْ صَادِقِینَ قَالُواْ سُبْحَانَکَ لاَ عِلْمَ لَنَا إِلاَّ مَا عَلَّمْتَنَا)) (بقره، ۳۲.).

[۸]. (قَالَ یَا آدَمُ أَنبِئْهُم بِأَسْمَآئِهِمْ)) (بقره، ۳۳).

[۹]. «ان الله تعالی جعل الامامه فی عقب الحسین علیهم السلام و ذلک قوله عزوجل» و «وجعلها کلمه باقیه فی عقبه». صدرالمتألهین؛ (شرح اصول الکافی، ج۲، ص۴۸۰)؛ البرهان فی تفسیر القرآن، ج۴، ص۱۳۸ـ ۱۴۰.

[۱۰]. ر.ک: اصول کافی، ج۱، کتاب حجت، باب: «أن الارض لاتخلو من حجه». در این باب، سیزده حدیث روایت شده است و در کمال الدین و تمام النعمه، ج۱، باب۲۲؛ در این باب حدود چهل حدیث نقل شده است. نیز در بحار الانوار. ج۲۳، باب الاضطرار الی الحجه، حدود یکصد حدیث روایت شده است.

[۱۱]. شرح الکافی، ملا صالح مازندرانی، ج۵، ص۱۲۶، پاورقی از میرزا ابوالحسن شعرانی. وی این نظریه را از سید مرتضی در کتاب الشافی نقل کرده است.

[۱۲]. همان، این تفسیر، اولین وجهی است که ملا صالح مازندرانی احتمال داده است. علامه مجلسی نیز گفته است: «بعید نیست که مقصود از فرو رفتن زمین برچیده شدن نظام و نابودی اهل آن باشد»؛ (مجلسی، همان: ج۲۳، ص۲۱).

[۱۳]. همان، این تفسیر دومین وجهی است که ملا صالح مازندرانی احتمال داده است.

[۱۴]. «دل هذا الحدیث علی ان وجود النبی صلی الله علیه و آله و سلم او الامامعلیهم السلام لیس بمجرد ان الخلق محتاجون الیه فی اصلاح دینهم و دنیاهم و ان کان ذلک امرا مترتبا علی وجوده ضروره بل انما قامت بوجوده الارض و من فیها لکون وجوده الکونی عله غائیه لوجودها فلا تقوم الارض و من فیها لحظه الا بوجود الانسان الکامل و ذلک لقوله «ساعه» ای لحظه اذ علی ذلک التقدیر لم یلزم من فرض عدمه ساعه بطلان الارض و اهلها»؛ (مازندرانی، همان: ج۲. ص۵۰۲).

[۱۵]. «یا علی! لو لا نحن ما خلق الله آدم و لا حواء و لا الجنه ولا النار و لا السماء و لا الارض» (صدوق، ۱۴۱۶: ج۱، ص۵).

منبع: ماهنامه انتظار موعود – شماره ۳۱